Bo pierwszy stycznia to nie jedyny Nowy Rok…
Nowy Rok, nierozerwalnie powiązany z pełnym zabaw i radości sylwestrem, świętuje się na wszystkich kontynentach: od Ameryk, przez Europę, aż po Australię. W zachodnim kręgu kulturowym najmocniej kojarzy się z nim pierwszy stycznia. Nie jest to jednak jedyny Nowy Rok. W wielu miejscach na świecie ma on inną datę i obchodzi się go pod różnymi postaciami. Często podyktowane jest to używanym w danym państwie kalendarzem czy odmiennymi, wciąż żyjącymi w społeczeństwie, tradycjami. W końcu jak wiele kultur i religii, tak wiele zwyczajów i świąt.
Smok i fajerwerki – chiński Nowy Rok
Datę chińskiego Nowego Roku wyznacza się na podstawie używanego tam księżycowo-słonecznego kalendarza. Jest to najważniejsze święto w Azji Wschodniej, obchodzone nie tylko w Chinach kontynentalnych, ale także na Tajwanie, w Korei Południowej, Japonii czy Wietnamie. W roku 2023 jego celebracja rozpocznie się dwudziestego drugiego stycznia i potrwa piętnaście dni. Państwo Środka wejdzie wtedy w okres cierpliwości i szczęścia, a jego symbolem zostanie Królik, będący jednym z dwunastu możliwych zwierzęcych patronów roku. Znane są one jako chińskie znaki zodiaku i – według wierzeń tamtejszej ludności – determinują charakter człowieka i predyspozycje, które posiada, w zależności od daty jego urodzenia. I tak na przykład osoby, które przyszły na świat w roku 2000, roku Smoka, określa się jako dowcipne i powszechnie lubiane. Nie są to jednak jedyne symbole określające lata w chińskim kalendarzu lunarnym. W tej kulturze, w odróżnieniu od poglądów zachodniego świata, funkcjonuje pięć żywiołów: woda, drewno, ogień, ziemia i metal. Symbolizują one naprzemienny cykl niszczenia i odradzania, ale również to, że wszystko ma swoje złe i dobre strony. Każde ze zwierząt przypisano do któregoś z żywiołów. Smok to, dla przykładu, ziemia, a Kogut – metal. Ma to dodatkowe znaczenie w określających danego człowieka cechach osobowości.
Mimo że pierwsze budzące się przy słowie fajerwerki skojarzenie ma związek z zachodnim Nowym Rokiem, drugie prawdopodobnie kieruje się w stronę Państwa Środka. Sztuczne ognie stanowią nieodłączną część chińskiego Nowego Roku. Jednak nie zapewniają one jedynie pokazu świetlnego, stanowiącego punkt kulminacyjny zabawy. Są one również symbolem bezpieczeństwa i dostatku, z którymi Chińczycy mają nadzieję wejść w kolejne dwanaście miesięcy. Do ich zadań należy także odstraszanie złych duchów i negatywnej energii. Tę funkcję tłumaczy legenda o potworze, pojawiającym się w dniu tych uroczystości i chłopcu, który odstraszył go przy użyciu petard. Każdego następnego roku ludzie świętowali swoje zwycięstwo nad monstrum właśnie poprzez wypuszczenie w niebo fajerwerków.
Obok pokazów pirotechnicznych stoją również inne tradycje i zwyczaje wciąż kultywowane w chińskich domach – zaczynając od koloru czerwonego, który we wschodnioazjatyckiej kulturze jest symbolem szczęścia, a kończąc na wspólnych posiłkach, gdzie poszczególne dania mają swoje znaczenie. W czasie świętowania chińskiego Nowego Roku starsi członkowie rodziny obdarowują dzieci pieniędzmi przekazywanymi w czerwonych kopertach. Jest to zwyczaj widoczny również podczas innych ważnych wydarzeń, takich jak np. ślub. W czasie posiłków spożywa się dania o symbolicznym znaczeniu. Jedzenie z kleistego ryżu symbolizuje wspólnotę, a potrawę z ryby zjada się ostatnią, jako że oznacza ona dobrobyt. Dla Chińczyków pierwszy dzień nowego roku to czas spotkań z rodziną, obdarowywania się prezentami i składania ofiar przodkom.
Chiński Nowy Rok znany jest również jako Festiwal Wiosny, czyli Chūnjié. Święto to obchodzono już w starożytności. Mieszkańcy Państwa Środka, jako naród żyjący na rozwijających się terenach rolniczych, celebrowali wówczas zbiory i modlili się do bogów o pomyślne nadchodzące miesiące. Nie zawsze jednak ten dzień był świętem państwowym. W 1949 r., za czasów władzy partii komunistycznej, rząd pod przywództwem jej lidera Mao Zedonga zakazał obchodów tradycyjnego Nowego Roku, ustanawiając kalendarzem państwowym porządek gregoriański. Dopiero pod koniec XX w. kolejni przywódcy spojrzeli przychylniej na tradycje. W 1996 r. rząd Chińskiej Republiki Ludowej w okresie rozpoczęcia nowego dwunastomiesięcznego cyklu ustanowił trwającą tydzień przerwę od pracy i szkoły. Od tamtej pory Chūnjié, które łączy elementy tradycji i nowoczesności, jest jednym z najhuczniej obchodzonych świąt na świecie.
Choć celebracja Nowego Roku (zarówno tego obchodzonego pierwszego stycznia, jak i chińskiego) zdaje się najpowszechniej znana, nie oznacza to jednak, że nie istnieją inne święta wyznaczające, kiedy miesiące zataczają koło i rozpoczyna się nowy cykl.
Różne daty, ta sama funkcja – nie Wielkanoc a Nowy Rok
Balijski Nowy Rok, znany także jako Nyepi lub Dzień Ciszy, wypada w marcu (w 2023 r. rozpocznie się 22 marca). Jego obchody wiążą się z kalendarzem księżycowym Śaka, który składa się z dwunastu miesięcy, każdy po trzydzieści pięć dni. Jest to jedna z najbardziej niezwykłych uroczystości celebrowanych na wyspie. Obchody tego religijnego święta, obecne w indonezyjskiej odmianie hinduizmu, znacznie różnią się od hucznego Nowego Roku zachodniego świata czy tradycyjnego, jednak wciąż głośnego pierwszego dnia roku w Chinach. Jak wskazuje nazwa, Nowy Rok na Bali świętuje się w ciszy. Jego główną funkcją jest modlitwa do boga Hyanga Widhi Wasy – z tego powodu ten dzień spędza się bez hałasu i w skupieniu. Nie działają wtedy żadne urzędy i zakłady pracy, lotniska nie obsługują samolotów, a elektrownie wstrzymują pracę. Co więcej, obowiązuje zakaz opuszczania domów. Eliminując wszelkie czynniki, które mogłyby rozpraszać, obchodzący w ten sposób Nowy Rok Balijczycy skłaniają się ku refleksji i duchowemu oczyszczeniu.
Obchody Nowego Roku w Tajlandii pokazują, że globalizacja nie zawsze pokona tradycję. Chociaż kraj ten w 1941 r. przyjął oficjalnie kalendarz gregoriański, pewne obyczaje są dalej ważne dla społeczności, która swój Nowy Rok świętuje w kwietniu. Trwa on trzy dni i rozpoczyna się w momencie, gdy Słońce przejdzie z gwiazdozbioru znaku zodiakalnego Ryb w Barana. To zjawisko zawarto w nazwie święta – Songkran, która pochodzi od sanskryckiego słowa sankrānti, czyli właśnie „przejście”. W tym czasie Tajowie podróżują do swoich rodzinnych miast, by spotkać się z rodziną i dzielić radość, którą przyniosą im obchody tego święta. A są one dużo huczniejsze niż na Bali. Do noworocznych tradycji należą obmywanie posągów Buddy w świątyniach i spryskiwanie dłoni starszych członków rodziny przez młodsze pokolenia wodą – stanowi ona bowiem symbol oczyszczenia. Ma także za zadanie pozbyć się złego losu i przynieść szczęście. W obecnych czasach Tajowie rozszerzyli ten zwyczaj i obchody Nowego Roku można porównać z polskim lanym poniedziałkiem. Niezależnie od wieku, płci czy wykonywanego zawodu wszyscy biorą udział w zabawie, a ulicami tajlandzkich miast spływają strumienie wody.
Różne daty, ta sama funkcja – noworoczne postanowienia na jesień
W judaizmie data obchodów Nowego Roku uzależniona jest od kalendarza hebrajskiego, który na ten dzień wyznacza początek siódmego miesiąca, czyli wrzesień lub październik (według terminarza gregoriańskiego). Kalendarz hebrajski należy do kategorii lunarno-solarnych i składa się z dwunastu miesięcy, każdy po dwadzieścia dziewięć lub trzydzieści dni. Ewentualne dodatkowe dni, które wynikają ze zrównania cyklu słonecznego z księżycowym, niweluje się za pomocą trzynastego miesiąca. Rachuba lat zaczyna się od dnia stworzenia świata, czyli od 7 października 3761 r. p.n.e. W trakcie obchodów tego wydarzenia, nazywanego po hebrajsku Rosz ha-Szana, Żydzi mają wolne od szkoły i pracy. Skupiają się wtedy na świętowaniu czasu, który tradycyjnie powinien być przepełniony skruchą i refleksją nad popełnionymi w minionym roku czynami oraz modlitwą do Boga. Zwyczajowo odwiedzają synagogi, jedzą maczane w miodzie jabłka i wsłuchują się w dźwięk trąb szofar, które wzywają do pokuty i rachunku sumienia. Jest to również początek przygotowań do największego żydowskiego święta – Dnia Pojednania. Rosz ha-Szana w 2023 r. rozpocznie się piętnastego września i potrwa kolejne dwa dni, tym samym witając Żydów w roku 5784.
Podobnie jak w judaizmie, muzułmański Nowy Rok to nie tylko odmienne zwyczaje, ale także całkiem inna data. Wyznawcy islamu posługują się kalendarzem lunarnym, który rozpoczyna się w momencie wyruszenia Mahometa z Mekki do Medyny. W chronologii gregoriańskiej miała ona miejsce w 622 r. Tak więc w 2023 r. muzułmanie wejdą w rok 1445. Według używanego przez nich systemu obliczania czasu pierwszy dzień miesiąca to ten, w którym księżyc po raz pierwszy znajduje się w nowiu, a doba – zgodnie z tradycją – trwa od zachodu do zachodu słońca. Miesiące nie mają ustalonej długości i mogą się różnić liczbą dni w zależności od tego, czy warunki atmosferyczne umożliwiają obserwację księżyca. Muzułmański Nowy Rok, nazywany także Hijri (od nazwy kalendarza), to święto religijne skłaniające do refleksji nad poprawą życia i relacji z Bogiem. Tradycyjnie nie jest to czas fajerwerków i zabaw. Muzułmanie spędzają ten okres z rodziną, odwiedzają meczety i udają się na pielgrzymki, by wzmocnić swoją wiarę.
Jednymi z najbardziej kolorowych i rozświetlonych obchodów Nowego Roku pochwalić się mogą indyjscy wyznawcy hinduizmu. Ich Nowy Rok to święto Diwali – oznaczające „rząd świateł”. W czasie jego trwania budynki i ulice indyjskich miast oraz wiosek rozświetlane są przez miliardy lampek oliwnych i lampionów. Wypuszcza się je nawet w powietrze lub pozwala dryfować po rzekach. Tradycję tę obchodzi się ku czci boga Ramy. Kiedy pokonał on demona Rawanę, ludzie świętowali jego zwycięstwo, oświetlając drogę lampkami. Stąd też nazwa.
Nowy Rok symbolizuje nowy ład i jest to największe święto w Indiach. W gospodarstwach domowych przeprowadza się wtedy gruntowne porządki, a także kupuje złotą i srebrną biżuterię, jako że ma ona przynosić szczęście. Niektórzy biorą również rytualną kąpiel, która ma ich oczyścić. Podobnie jak podczas zachodnich czy chińskich obchodów Nowego Roku, indyjskie niebo również rozświetlają fajerwerki. W ostatnią noc święta przez miasta przechodzą parady przyozdobionych na złoto słoni, a po tafli Gangesu pływają lampiony, które mają symbolizować szczęśliwe życie.
Diwali, podobnie jak chiński Nowy Rok czy Rosz ha-Szana, jest świętem ruchomym. Przypada na przełom października i listopada. Datę wyznacza się na podstawie narodowego kalendarza hinduskiego, który zreformowano w 1957 r. Każdy z jego miesięcy to dwa cykle księżycowe, zawsze rozpoczynające się w nowiu. Jednak, ponieważ jest to kalendarz księżycowo-słoneczny, co około trzydzieści miesięcy dodaje się jeszcze jeden – trzynasty, mający wyrównać różnice między ruchami Księżyca i Słońca.
To tylko niektóre z licznych obchodów dnia Nowego Roku na świecie. Jest ich tak wiele, że gdyby się postarać, można świętować go niemal codziennie, a wtedy fajerwerki rzeczywiście rozświetlałyby niebo na okrągło.
