Grafika okładkowa: Ewa Enfer

Sir Terry Pratchett na pierwszy rzut oka wygląda bardziej jak sympatyczny starszy pan niż tytan fantastyki, a jednak na taki tytuł zasługuje.

Budowniczy Dysku

Urodzony w 1948 r. w Beaconsfield w Wielkiej Brytanii, Pratchett pracował jako dziennikarz i rzecznik prasowy elektrowni jądrowej, które to doświadczenia opisał w zbiorze esejów Kiksy klawiatury. Zadebiutował literacko w roku 1971 powieścią Dywan, stanowiącą zapowiedź poczucia humoru przenikającego późniejsze dzieła autora. Kolor magii, który zapoczątkował serię Świat Dysku, opublikowano w 1983 r. i do czasu przedwczesnej śmierci pisarza w 2015 r. powstało aż czterdzieści jeden powieści dziejących się w tytułowym uniwersum. Początkowo powieści Pratchetta stanowiły absurdalne, lecz łatwo rozpoznawalne parodie konkretnych zjawisk z otaczającej rzeczywistości, a bohaterowie odgrywali archetypowe role. Jednak wkrótce spod błyszczącego lakieru satyry zaczęły przezierać wielowymiarowe postacie – wiedźmy, ludzie, wampiry, wilkołaki, gobliny i wiele innych – oraz fascynujący świat o bogatej kulturze.

Wśród wszystkich bohaterów Świata Dysku najbardziej konsekwentnie pojawia się narrator, dzięki któremu prozy Pratchetta nie da się pomylić z niczyją inną. Nieco sarkastyczny, nawiązujący do zdarzeń z realnego świata, często mrugający do czytelnika, jak gdyby opowiadał jakiś prywatny żart. Narrator jest tu nie mniej ważny niż postaci zamieszkujące Dysk – z tym że wie od nich nieco więcej. Czy to głos Pratchetta rozbrzmiewa ze stron jego powieści? Zwolennicy rozdzielenia artysty i sztuki zapewne zaprzeczyliby. Jednak świadomość posiadania tak elokwentnego i empatycznego przewodnika jest dla czytelnika w pewien sposób pocieszająca – niczyja inna proza nie jest przesiąknięta tak głębokim zrozumieniem, co to znaczy być człowiekiem (w szerokim znaczeniu tego słowa).

Różnorodność ludzkich doświadczeń znajduje odzwierciedlenie w licznych gatunkach obecnych w powieści Świata Dysku. Pratchett umiejętnie przeplata motywy typowe dla fantastyki z elementami kryminału, powieści obyczajowej, a także nawiązaniami do hollywoodzkich filmów, historii Egiptu czy polityki. W ten sposób istnieje duża szansa, że chociaż jedna z jego książek trafi w gust nawet najbardziej wybrednego czytelnika.

Najważniejsze Dzieła

Powieści Świata Dysku

Świat Dysku jest realistyczny, ponieważ rządzi nim wewnętrzna logika, zgodnie z którą szansa jedna na milion zawsze się sprawdza, a zaginieni następcy tronu mają znamiona w dogodnym kształcie korony.

Rincewind i magowie

Niewiele jest elementów opowieści, które bardziej krzyczą fantasy, niż potężni czarodzieje w majestatycznych szatach i spiczastych kapeluszach. Profesorowie Niewidocznego Uniwersytetu są właśnie takim elementem. Cóż – prawie takim. Równie ambitni co niekompetentni, często pakują Dysk w kłopoty o kosmicznej skali. I zazwyczaj to Rincewind, najbardziej tchórzliwy i nieudolny z nich, musi wszystko naprawiać, chociaż zdecydowanie wolałby uciekać jak najdalej od niebezpieczeństwa. Pechowo jednak trafia w sam środek wydarzeń i musi się z nimi zmierzyć. Ricewind stanowi centralną postać wielu tomów tego pełnego magii podcyklu, w których jest jednocześnie sarkastycznym komentatorem swoich niechcianych przygód.

Powieści podcyklu: Kolor magii (1983), Blask fantastyczny (1986), Czarodzicielstwo (1988), Eryk (1990), Ruchome obrazki (1990), Ciekawe czasy (1994), Ostatni kontynent (1998), Ostatni bohater (2001), Niewidoczni Akademicy (2009).

Wiedźmy i Tiffany

Czarownice stanowią interesującą przeciwwagę dla magów na Dysku. W swojej pracy częściej posługują się psychologią niż magią i twardo stąpają po ziemi. W Trzech wiedźmach zaczynały jako parodia czarnych charakterów z szekspirowskiego Makbeta, jednak w kolejnych powieściach ich postacie zostały znacznie rozwinięte. Magrat – zainteresowana wszystkim, co okultystyczne, Niania Ogg – uosabiająca jowialność matka wielu dzieci oraz Babcia Weatherwax – staruszka o żelaznym charakterze i potężnej mocy, stanowią centrum tego podcyklu. Ważną rolę odgrywa również nastoletnia Tiffany Obolała, która z uczennicy Babci Weatherwax wyrośnie na główną bohaterkę kilku powieści. Chociaż książki te są niekiedy uznawane za przeznaczone dla młodzieży, warto po nie sięgnąć niezależnie od wieku.

Powieści podcyklu: Równoumagicznienie (1987), Trzy wiedźmy (1988), Wyprawa czarownic (1991), Panowie i damy (1992), Maskarada (1995), Carpe Jugulum (1998), Wolni Ciut Ludzie (2003), Kapelusz pełen nieba (2004), Zimistrz (2006), W północ się odzieję (2010), Pasterska korona (2015).

Śmierć

Spośród dwóch pewnych kwestii – śmierci i podatków – na Świecie Dysku ta pierwsza doczekała się ciekawej i dziwnie ujmującej personifikacji. Śmierć pojawia się w prawie każdej powieści w postaci kościotrupa w czarnej szacie, a jego (tak, jego) obecność sygnalizuje dialog zapisany wielkimi literami. Podczas mileniów odprowadzania ludzi do zaświatów Śmierć zaczął się fascynować tymi nietrwałymi istotami. Objawia się to w powieściach podycklu, w których wraz ze swoją wnuczką Susan Sto Helit, Śmiercią Szczurów oraz kamerdynerem Albertem mierzy się między innymi z bezdusznymi Audytorami Rzeczywistości oraz koniecznością uratowania dyskowego odpowiednika Świętego Mikołaja.

Powieści podcyklu: Mort (1987), Kosiarz (1991), Muzyka duszy (1994), Wiedźmikołaj (1996), Złodziej czasu (2001).

Kultury Dysku

Najkrótszy z podcykli ma najmniej wspólnych postaci z pozostałymi powieściami serii, jako że jego akcja dzieje się w odległych krainach Świata Dysku, takich jak odpowiednik starożytnego Egiptu czy też teokratyczna Omnia. Jednak mimo tego oderwania od pozostałych książek, a może właśnie dzięki niemu, tom Pomniejsze bóstwa – stanowiący połączenie satyry na zorganizowaną religię i buddy comedy – jest idealnym wprowadzeniem do twórczości Pratchetta.

Powieści podcyklu: Piramidy (1989), Pomniejsze bóstwa (1992).

Straż

Podcykl o Straży Miejskiej patrolującej metropolię Ankh-Morpork jest jednym z najbardziej cenionych przez czytelników. Miesza elementy urban fantasy z dramatem kryminalnym (police procedural), poruszając kwestie polityczne i społeczne w charakterystyczny dla Pratchetta prześmiewczy, ale szczery i wrażliwy sposób. Głównym bohaterem tych książek jest zwykle Sam Vimes, cyniczny i zaniedbany policjant-alkoholik. Otaczają go barwni funkcjonariusze Straży, tacy jak niegrzeszący inteligencją sierżant Fred Colon, drobny złodziejaszek kapral Nobby Nobbs czy praworządny do bólu Marchewa Żelaznywładsson. Rosnące szeregi Straży odzwierciedlają zmiany społeczne przetaczające się falami przez Ankh-Morpork i cały Świat Dysku wraz z industrializacją oraz walką różnych humanoidalnych gatunków o równe prawa.

Powieści podycklu: Straż! Straż! (1989), Zbrojni (1993), Na glinianych nogach (1996), Bogowie, honor, Ankh-Morpork (1997), Piąty Elefant (1999), Prawda (2000), Straż nocna (2002), Potworny regiment (2003), Łups! (2005), Niuch (2011).

Moist von Lipwig

Rewolucja przemysłowa wkraczająca nieuchronnie do Świata Dysku stanowi centralny motyw podcyklu o Moiście von Lipwigu – oszuście ocalonym z szafotu i zmuszonym do ratowania podupadłego systemu pocztowego Anhk-Morpork. To opowieści o drugich szansach i zmianach, pieniądzach i podróżach, poprzez swoje motywy najbardziej zbliżone do współczesnej rzeczywistości.

Powieści podcyklu: Piekło pocztowe (2004), Świat finansjery (2007), Para w ruch (2013).

Spoza Świata Dysku

Nie samym Dyskiem człowiek żyje i Pratchett może się pochwalić publikacjami spoza swojego sztandarowego uniwersum. Podczas swojej kariery często współpracował z innymi pisarzami, między innymi z Neilem Gaimanem (prześmiewczy Dobry Omen) czy Stephenem Baxterem (fantastycznonaukowa seria o Długiej Ziemi). Jego poczucie humoru trafia również w gust młodszych czytelników, czego dowodzi popularność Trylogii Nomów oraz Opowieści o Johnnym Maxwellu.

Dziedzictwo i fandom

Stworzony przez Pratchetta bogaty i różnorodny Świat Dysku doczekał się licznych publikacji dotyczących jego geografii i kultury (m.in. Kompendium i atlas Świata Dysku czy Przewodnik pani Bradshaw). Uniwersum to stało się również przedmiotem badań polegających na porównaniu fikcjonalnego i naszego świata w zakresie folkloru (Folklor Świata Dysku napisany z Jacqueline Simpson) i nauki (Nauka Świata Dysku I-IV napisana z Ianem Stewartem i Jackiem Cohenem).

Powieści Pratchetta nie mają jednak szczęścia do adaptacji. Powodem mogą być ich zawiłości i dziwactwa, a także trudność w przełożeniu charakterystycznego głosu narratora na język innego medium. Na ekrany trafiły między innymi: film Terry Pratchett’s Hogfather (2006), animowany serial Wyrd Sisters (1997) oraz oparty na podcyklu o Straży, powszechnie krytykowany serial The Watch (2021).

Inne były losy serialu opartego na książce Dobry Omen, który miał swoją premierę w 2019 r. Współautor powieści, Neil Gaiman, odegrał dużą rolę w produkcji tej adaptacji, traktując to jako spełnienie życzenia przyjaciela wkrótce po jego przedwczesnej śmierci. Chociaż oczekiwania wielbicieli były wygórowane, serial spotkał się z ciepłym przyjęciem, w dużym stopniu dzięki odgrywającym główne role Davidowi Tennantowi i Michaelowi Sheenowi.

Wokół dzieł Pratchetta utworzył się wierny fandom, który niemal co roku zbiera się w Birmingham na Discworld Convention. I chociaż sam autor nie pojawi się już na nim, by pozwolić się okradać licencjonowanej Gildii Złodziei z udawanych pieniędzy (chociaż mógłby argumentować, że wszystkie pieniądze są udawane), to jego obecność w społeczności nie znika. Podobnie jak towarzystwo sarkastycznego, ale niezwykle sympatycznego narratora w jego powieściach.